Legjenda Shqiptare

Gjergj Elez Alia

Trim mbi trima kishte qënë gjithmonë Gjergj ElezAlia. Vjetë e vjet ai i kishte dal zot truallit të të parëve, ia kish mbrojtur nderin .Kish luftuar me topuz
e shpatë kundër armiqve të derdhur këtej nga deti e nga toka për të shkelur vendin, për t'a dhunuar e zhveshur. Dhe të gjithë këta armiq Gjergj Elez Alia i kish shtrirë përtokë pa frymë. Por në luftrat e shumta me dhunonjës të shumtë trimi ynë kishte marrë nëntë plagë në shtat dhe tani kishte nëntë vjet që dergjej në kullë. Atë e kishin harruar të gjithë dhe e kishin lënë në dorë të fatit. Nuk e kishte harruar vetëm e motra që i rrinte ditë e natë mbi krye. I lante plagët me ujët e gurrës nëntë vjece, ia shpëlante me lotët e syve të saj, i terte gjakun me flokët e ballit; shtatin ia lidhte me shamitë e nënës, ia hijshonte me petka e moçme të tatës; armët e brezit ia rendiste mbi krye. Sepse kur i shihte armët pranë, bacë Gjergji e ndjente zemrën ende të ngrohtë, i ngjallej një fill shprese. Ai i duronte si burrë dhembjet e plagëve kur i ndërronte motra shtatin.Vetëm një dhembje nuk e duronte dot Gjergji. Dhembjen për motrën e dashur të varrosur së gjalli pranë tij, në kullën e lartë, që t'i mjekonte plagët, të përkujdeseshe për të. Kjo dhembje e shtrinte Gjergjin si të vdekur, pa frymë. E motra e Gjergjit s'kish patur kurë çaste gëzimi. Ndërsa shoqet e saj gëzonin të ritë e tyre, kishin dashuruar, ishin martuar kishin lindur fëmijë, ajo rrinte gjithnjë mbyllur në kullë pranë Gjergjit të sëmurë.
Kështu kaluan të nëntë vjetët. Vitin e nëntë u hap e mori dhenë fjala gjëmëmadhe se kish dalë nga deti një bajloz i zi, trim i fortë e i prapë, më i lig nga gjithë bajlozët e tjerë që kishin shkelur gjer atëherë truallin tonë. Ky bajloz i prapë i kishte hedhur vendit një rreng të rëndë; çdo derë ti jepte një dash të pjekur, çdo vatër ti dërgonte një vashë të njomë Bajlozi vriste ditë për ditë, digjte javë për javë një krahinë. Kishte vrarë aq kreshnikë sa tani askush s' kish zemër t'i dilte përpara e t'i priste hovin, sepse topuzi i tij ishte shumë i rëndë, shpata e tij ishte shumë e mprehtë dhe shigjeta e tij përshkonte tej e tej trupin e kreshnikut. Kështu tërë vendi lëndonte nën thundrën e tij.
Gjergj Elez Alia s'dinte gjë; ai dergjej në shtrat si i vdekur e i pakallur në varr. Askush nuk vinte t'i qante brengën e ti kërkonte ndihmë sepse e dinin se s'kishte forcë as të dilte tek pragu i derës. Kur i erdhi rradha shtëpisë së Gjergjit që t'i jepte Bajlozit haraçin, dashin e pjekur dhe motrën, kjo, motra, qau me lot dhe u ankua dhe nëmi
- O vëlla , po qysh na harroi neve vdekja e s'na mori
Nëna e tata kalben të vdekur nën blir.
Shtati i vëllait kalbet së gjalli brenda në shtëpi.
Shtati i motrës do të bjerë në duart e balozit të zi ...
Pse vallë nuk shëmbet kjo kullë të na zërë brenda të vdekur ?
Pse s'bëhet gërmadhë kjo shtëpia jonë ?
Vdekja është më e ëmbël moj e zeza nënë se sa jeta pa nder.
Atëherë Gjergji u zgjua, shikoi përreth e s'dinte ç'kishte ndodhur. Kish ndjerë që i ishte lagur fytyra dhe kish pandehur se kulla i ishte rrënuar aq shumë sa ia shtinte shiun brenda. Zemra iu bë copë, shikoi motrën; dy vija lotësh ia përshkuan faqet e tretura. Dhe nga pikëllimi mallkoi kullën;
- Hej, u nxifsh moj kulla ime! Të mbuloftë
fund e krye lemashku. Paç banorë brevën e gjarprit!
Si më lëshove ti kaq shpejt pikat e shiut brenda në shtrat ?
Motra ia fshiu me dorë të dredhur lotët e i tha:
- Jo, more vëlla, nuk bie shi përjashta e nuk pikonçatia e kullës.
Ty të kanë lodhur fort plagët e shtatit dhe shkretia,
prandaj s'di ç'flet; sytë e mi pikojnë lot vëlla !
Atëherë Gjergji i shtrëngoi dorën me atë pëllëmbën e thatë, i lëmoi ëmbël fytyrën, e shikoi me ata sytë e mallit dhe i foli me zjarr, si nuk kish folur kurrë:
- Pse qan moj motër ? Pse ma thyen kaq shumë zemrën ?
Shtati im ka nëntë vjet që po kalbet së gjalli.
Në këta nëntë vjet Gjergji yt s'ka pasur kurrë pushim e
ka fërfëlluar gjithnjë si ai gjethi i ahut në faqe të shullërit.
Vallë a s'ke pasur të hash e të pish në këta nëtë vjet ?
A s'të ka mbajtur ty vëllai me të veshur e të mbathur ?
A të ka rënduar ndonjëherë me fjalë ?
Apo tu mërzit vëllai dhe të ka lindur dëshira të martohesh e ta braktisësh ?
Atëherë motra, ia mori dorën, ia vuri mbi ballin e saj dhe iu përgjigj bukur:
- Oh vëlla ! Kaq shumë të paska mërzitur vuajtja që më flet kështu ?
Hyfsha gjallë nën dhè në më shkon mendja për t'u martuar.
të ngrënë e të pirë kam patur mjaft vëlla.
Edhe të veshur e të mbathur kam pasur mjaft,
Kurrë s'më ke rënduar me fjalë si sot.
Unë ty të kam tatë, ty të kam vëlla.
Po sot bacë Gjergji dua të qaj një brengë të madhe.
Si nuk t'u përkëmb vallë shtati në këta nëntë vjet që të dalësh gjer te praku i derës ?
Si nuk u tha motra jote - e thaftë vera !
Po qysh të duroj unë e zeza turpin e ti shkoj bajlozit në derë ?
Kur dëgjoi këto fjalë, bacë Gjergji i harroi të nëtë plagët e shtatit, i harroi të nëtë dhimbjet dhe brofi drejt e më këmbë sikur të mos paskësh lënguar kurrë në shtrat: i hollë, i gjatë, ashtu siç kishte qënë dikur trim mbi trima. I tha së motrës:
- O motër, merr tani gjogun e luftës e zbrit shpejt deri tek nallban vëlami.
I thuaj: " Të dërgon falmeshëndet Gjergji, t'ia mbathësh mirë gjogun me patkonj hekuritë farkuar e thumba trunxhi, se do ti dalë bajlozit në shesh të burrave ".
Po s'desh të ma mbathë gjogun nallban vëlami,
hipi sërish e shko në derë të nallban dashamirit.
Vajza i hipi gjogut, e ngau shpejt, zbriti në qytet e shkoi drejt tek nallban vëllami.
- Puna e mbarë o nallban vëllami !
- Mbarë paç, moj vashë e largët !
- O vëllam, të dërgon falëmeshëndet bacë Gjergji t'ia mbathesh mire gjogun
me patkoj hekuri të farkuar e thumba trungji,
se do t'i dale baljozit në shesh të burrave.
Mirëpo në këta nëntë vjetët, që kur Gjergji ish varrosur së gjalli breda në kullë, nallban vellami e kish harrur fare vëllazërinë e vjetër. Ai nisi t'i flasë së prapthi së motrës së bacë Gjergjit.
- Po të m'i falësh - tha -moj vashë, ata sytë e ballit,
unë do të shpëtoj Gjergjin tënd:
do t'ia mbath mirë gjogun e do t'ia bëj të fluturoje si era.
Motra e Gjergjit ia ktheu me zemërim:
- C'po thua ashtu, o nallban, tu thaftë goja ?
un pandeva se pata ardhur në derë të vëllamit,
po e shoh se paskam rënë në derë të magjypit.
Këta dy sy unë ia kam falur një hërë e përgjithmonë
nënës e tatës që kalben nën dhè,
ia kam falur Gjergjit tim që kalbet me nëntë plagë mbi dhè !
Kaq i tha motra e Gjergjit nallban vëllamit që e kish
harruar vëllazërinë dhe i ra kalit e shkoi te nallban dashamiri.
- O nallban dashamiri - i tha - të dërgon falëmeshëndet
bacë Gjergji, t'ia mbathësh mirë gjogun me patkonj të
farkuar dhe me thumba trungji,
se do të dalë të luftojë me bajlozin e detit.
Nallban dashamiri s'ia bëri fjalën dy po ia mbathi kalin mirë e bukur si për vete.
- I thuaj - tha - falëmeshëndet bacë Gjergjit e daltë faqebardhë në luftë.
- Rrofsh e qofsh o nallban dashamiri !... - ia ktheu vasha.
Mbrëmanet vajza u kthye në shtëpi dhe gjeti Gjergjin tek po priste nën hijen e blirit
: i veshur e mbathur me armët pranë. Ai kishte mposhtur dhimbjen e shtatit për të ruajtur nderin e shtëpisë së vet e të gjithë vendit për hakmarrje.
C'bëri Gjergj Elez Alia ?
Ia dërgoi falëmeshëndet Bajlozit të detit dhe i tha :
- Unë s'kam vashë për ty o bajloz !
Deshtë e vathës nuk i kam majmur për ty.
Kam vetëm një motër në shtëpi po nuk ta jap dot
se s'ka kush të më lidhë plagët e shtatit.
Pra të pres të dalësh në dyluftim në shesh të burrave.
Kur zuri drita të zbardhë majat ata të dy, Gjergji dhe Bajlozi i detit dolën kaluar në fushë të luftës dhe zunë t'a thumbojnë shoqishoqin me fjalë. Bajlozi ish veshur me parzmore të rënda hekuri, kish vënë në kokë përkrenare celiku ish armatosur me
këpucë të rënda dhe shpatë të gjatë dhe kalin e kish ngarkuar me pllaka hekuri. Tundej dheu ku shkelte. Sapo pa Gjergjin të ligur e të tretur, kaluar mbi gjog, bajlozi qeshi me të madhe dhe i thirri :
- Nga varri qenkë ngritur o Gjergj!
Pse më ke nxjerë kot bre burrë në fushë të luftës ?
A nuk e di ti se mua më thonë bajloz deti ?
Unë kam shembur nga kali shumë kreshnikë dhe i kam dërguar në botën tjetër.
Ty do të shemb me gishtin e vogël !
Gjergji ia ktheu bukur :
- Mirë po thua o bajloz të lumtë goja !
Vërtetë unë kam nëntë vjet që kam marrë udhën e varrit
se kam nëntë plagë në shtat, po pa arritur ende në varr
ti më ktheve prapë, sepse ti më ke kërkuar motrën
përpara se të më kërkosh dyluftimin,
ke kërkuar berat përpara se të kërkosh barinë,
unë kam ardhur këtu të tregoj se ç'na thotë kanuni i të parëve tanë;
të mos lëshojmë gjënë para se të lëshojmë armët,
të mos i japim kurrë motrat bajlozit para se të vritemi me shpatë në shesh të luftës.
Bëhu gati bajloz se të ka ardhur dita e fundit. Këtu i thonë Gjergj Elez Alia.
I lëshuan kuajt vrap në fushën e luftës tym më tym . Bajlozi i prapë mori në shenjë i pari dhe hodhi topuzin . Gjogu i Gjergjit përkuli të dy gjunjët dhe u ul. Topuzi i rëndë i bajlozit i fluturoi Gjergjit mbi krye dhe u ngul tutje dymbëdhjetë pash thellë nën lëndinë. Pluhuri u ngrit dymbëdhjetë pash lart. Kur i erdhi rradha Gjergjit e hodhi bukur topuzin e vet dhe e qëlloi bajlozin në shteg të ballit. Bajlozi u përkul dhe u gremis i vdekur. Kur u gremis u tund tërë fusha. Kali mori arratinë . Gjergji nxori menjëherë shpatën e mprehtë dhe ia ndau kryet nga trungu. Kryet ia vari në modhë të shalës. Trungun ia hoqi zvarë për këmbe nëpër fushë përmes ferrash dhe drizash dhe ia hodhi në një përrua. Gjaku i bajlzoit të zi rrodhi nëpër përrua, nxiu gjithë lumin. Tre vjet rresht vendi rreth e qark kundërmoi erë kërme...
Si e vrau bajlzoin e zi , trimi u kthye fitimtar në shtëpi, mblodhi gjithë shokët e u tha : -pa dëgjoni o shokët e mi, falë ju qofshin kullat e mia, falë ju qofshin gjithë paret e mia, falë ju qoftë gjithë malli dhe gjëja ime, amanet motrën e Gjergj Elez Alisë.
Dhe trimi u hodh të përqafonte motërzezën që e priste me gëzim. Të dyve zemrat u pushuan përnjëherësh. Vëlla e motër ranë përdhe të vdekur. Vdekje më e lehtë dhe më e ëmbël s'ish parë kurrë. Shokët vajtuan me gjëmë të madhe, hapën pastaj një varr të gjerë sa t'i nxërë të dy vëlla e motër të përqafuar. Varrin e rrethuan me një muranë të bukur që të mos harrohej kurrë se sa shumë e kishte dashur vëllai motrën dhe motra të vëllanë, të mos harrohej trimi i madh Gjergj Elez Alia, që mbrojti nderin e vet dhe të shtëpisë dhe që shpëtoi vendin nga dhunat e bajlozit të zi. Mbi krye shokët u mbollën atyre të dyve një bli të bukur, atje pushon ngaherë zogu i verës...
Kur nisi të dushkohet mali qyqja qëndroi mbi muranën e varrit të ri se e gjeti blirin të tharë. Fluturoi mbi sarajet e zeza dhe e gjeti tërë kulmin të shëmbur përdhe. Atëherë zuri vend në një dritare dhe i tha me përbetim shtegtarit që shkonte udhës:
- Dëgjo o shtegtar i malit, në qofsh duke kënduar
kur të afrohsh kësaj ane pushoje këngën tënde,
në qofsh duke qarë kur të afrohesh kësaj ane

shtoje dhe më shumë vajin e gjëmën.
Unë kërkova bjeshkë më bjeshkë,
verova verim më verim,
mjerova shtëpi pas shtëpije
por kërkund nuk e pashë një trim si Gjergj Elez Alia.
Të gjitha shkuan e vanë,
Gjergj Elez Alia vdiq, motra e dhembshur vdiq,
kulla e lartë u shemb dhe murana e varrit s'njihet më,
as kulla e dikurshme,
po doli kënga që shkon si një yll drite nëpër shekuj
për të kënduar trimërinë e vëlait dhe dashurinë e motrës,
fismërinë e shpirtit të madh shqiptar
dhe kënga nuk vdes kurrë....

Bija e Hënës dhe e Diellit.

Ish një nënë, kish një djalë. Të vetëm e kish. E donte me përgjëratë. Djali dilte për gjah. Nëna e porositi:
- Bir, bir. Gjithë maleve të gjuash, veç në mal të kuçedrës mos gjuaj. Se kuçdra është shumë e keqe bir, të ha të përpin. Atje kanë shkuar shumë trima e nuk janë kthyer prapë...
Djali nuk e dëgjoi nënën por e dëgjoi vashën e zemrës.
Ajo i tha:
- Trim, në më do mua, në asnjë mal të mos gjuash, vetëm
në mal të kuçedrës të gjuash!
Trimi e donte shumë vashën e bukur e nuk ia shkelte kurrë fjalën. Pra, u ngrit e shkoi të gjuante në mal të kuçedrës. Sapo u ngjit atje lart, zuri të lëkundet dheu, me gjithë gurë e drurë. Na i doli përpara kuçedra e madhe me shtatë krerë dhe shtatë brirë, me sytë si pishtarë të ndezur, me gojën sa një shpellë, me flatra në kurriz si krahët e lakuriqit të natës, po shumë të mëdha. Nxirrte tym e flakë të verdha nga goja. Kjo flakë digjte e përvëlote barin, lulet, shkurret. Përpoqi tri herë bishtin dhe u bë tërmet i madh. Djali nuk u tremb: vuri shigjetën në hark. Shigjeta u nis, fërshëlleu po nuk i bëri asgjë kuçedrës. I ra me shtizë, por as shtiza nuk i bëri gjë. Nxori shpatën, po kucedra lëshoi një grahmë kaq të fortë sa shpata i ra nga dora. Kështu trimi mbeti përballë kuçedrës pa shigjeta, pa shtizë, pa shpatë. Kucedra qeshi me të shtatë gojët, iu afrua, e përcëlloi me flakë dhe i tha:
- Tani unë do të ha o djalë se ti shkele malin tim. Nuk ke dëgjuar ti se ai që shkel këtë mal nuk mbetet i gjallë? Këtu kanë ardhur shumë trima të tjerë përpara teje dhe të gjithë i kam ngrënë. Edhe ty do të ha, bëhu gati.
- Moj kuçedër stërkucedër, unë e shoh se ti do më hash. Me të vërtetë qënke shumë e fortë. Të lutem vetëm për një gjë: më lër të shkoj gjer në shtëpi që ti kërkoj nënës uratën e vdekjes. Pastaj do të kthehem këtu që të më hash.
- Cdo të më japësh ti mua po të të lë të shkosh?
- Do të të jap besën time!
- Mirë, nëma besën e shko.
Djali i dha besën kucedrës, zbriti malin, shkoi drejt e në shtëpi e i tha nënës:
- Zonja mëmë, mua më zuri kuçedra në malin e saj tek po gjuaja e tani do më hajë. Unë i dhashë besën se do të kthehem dhe ajo më lëshoi. Tani falmë uratën e vdekjes se do shkoj të më hajë. Nëna lëshoi kujën: qau, bubutiu:
- Bir, o bir! C'tu desh të shkoje në mal të kuçedrës?
Pse s'më dëgjove mua? Mos shko!
- Jo nënë do shkoj se i kam dhënë besën kuçedrës.
Trimi buzëqeshi hidhur e u përgjunj që nëna t'i japë uratën e vdekjes: ai i puthi dorën, ajo i fali uratën, u vesh me të zeza, u mbyll në shtëpi...
Djali shkoi tek vasha e zemrës e i tha:
- Të falem moj e bukura ime! Kam ardhur të të lë lamtumirën se unë do të shkoj e nuk kthehem më. Do të më hajë kuçedra se më zuri tek gjuaja në malin e saj. Shigjeta nuk i bëri gjë, shtiza nuk e preku, shpata më ra nga dora kur u mata ta qëlloj. I dhashë besën se do kthehem prapë të më hajë. Pra mbeç gëzuar moj e bukur!
Vasha vuri buzën në gaz.
- Të vjen keq që do të të hajë kuçedra?
- Jo moj e bukur. Ti më ke falur kaq ngazëllime me bukurinë tënde e me buzëqeshjen tënde sa shkoj në vdekje pa asnjë pengesë. Qofsh e lumtur e rri me shëndet, se dua të arrij sa më shpejt, më pret kuçedra.
- Prit djalë se do të vij dhe unë në mal me ty..
Djali i vrenjt.
- Mos eja moj e bukura ime se atje tunden gurët dhe drurët: kuçedra është shumë e keqe, të ha të përvëlon, të përpin.
- Unë nuk vij po të rrish dhe ti me mua përngaherë.
- Nuk mund moj vashë, i kam dhënë besën kucedrës dhe nuk e shkel dot... Më mirë i vdekur së besëshkelur.
- E bukura qeshi dhe i tha:
-Do të vij me ty!
Vasha i hipi një kali të bardhë, trimi i hipi një kali të zi e ia morën përpjetë malit të kuçedrës. Vasha dukej si e veshur me dritë. Djali e shikonte dhe drithërohej. Thosh me vete: "Qysh t'a hajë këtë bukuri kuçedra? Ah sikur të kisha tre jetë... Do t'ia falja të tria kucedrës që ta linte vashën të kthehej në shtëpi dhe të jetonte e lumtur".
E bukura e vuri re se ai diç bluante në mendje dhe e pyeti:
- Cmendon ti o trim?
Ai tha cmendonte:
- Të kisha pasur moj e bukur, tri jetë, do t'ia falja të tria kuçedrës që ti të shpëtoje e të ktheheshe përsëri në shtëpi e të rroje e lumtur.
Ajo e vështroi tërë gaz.
- Edhe pa ty?
- Qoftë edhe pa mua...
- Kaq shumë më do?
- Shumë...
Ndërkaq bubulloi tërë mali, u tundën gurët dhe drurët. Doli kuçedra me shtatë krerë dhe ia mori këngës:
- Lumja unë e lumja! Kisha një mu bënë dy! Po më vjen një vashëz e njomë. Do ta ha t'a përpij"
Vasha e bardhë qeshi e ia ktheu:
- Mjerë ti mjerë moj kuçedër! Kishe një e s'ke asnjë. Dhe ti vetë do hysh në fund të dheut, se ky mal është i njerëzve dhe do jetë i njerëzve.
Vasha e trimi iu afruan kuçedrës. Kjo zuri të mprehë dhëmbët e të lëshojë zjarr nga goja. Po me një të shikuar vasha e mbërtheu në vend. Kuçedra u tremb, u mundua të prapset.
- Cila je ti moj vashë e bardhë, që më kall të ngjethura në shtat? C'është kjo dritë që të furfurin në
fytyrë? C'është ky zjarr që po më djeg kështu?
- Jam bija e hënës dhe e diellit, jam pika e qiejve që bie kudo, në male e fusha, mbi kryet e të liqve për të mirën e të mirëve për shpëtimin e njerëzve.
- C'e ke ti këtë trim moj vashë e bardhë?
- E kam shoqin e jetëve.
- Vashë mbi vashëzat e dheut, - i tha kucedra - kthehu e gëzuar. Trashëgofsh të ritë tënd me trimin e zgjedhur. Paski qënë të dy të besës e më mundët.
- Po ti moj kuçedër e stërkuçedër, çdo të bësh tani ? - e pyeti bija e hënës dhe e diellit, që mbante në dorë një shigjetë drite: pikë e qiellit.
- Meqë ti më munde, unë s'kam vend në këtë botë: do të hyj në fund të dheut e nuk do të dal kurrë më.
Dhe kuçedra u zhduk e nuk doli më: ndofta u dogj u bë hi, ndofta u fut në fund të dheut.
Ata të dy - vasha e bardhë dhe trimi i besës - rruan e trashëguan jetë pas jete. Edhe në mal të kuçedrës gjahtarët zunë të venë për gjah si në gjithë malet e tjerë. Atje zunë të kumbojnë këmborë koperash dhe sëpatë druvarësh.

Rozafa



Krenare ngrihet mbi Bunën e gjerë dhe mbi qytetin e Shkodrës kështjella e lashtë e Rozafatit.
Kur është hedhur guri i parë i në themelet e kësaj
kështjelle? S'dihet . Historia e saj humbet në mjegullën e lashtësisë ilire, banorëve të mocëm të kësaj mënge. Një gjë dihet mirë e qartë ; atë e kanë pasur dikur labeatët dhe pastaj Ardianët, që ishin fise të forta ilire.Në atë kohë tërë bregu i këtejshëm i Adriatikut, gjer në Tergesten e bujshme apo Triesten e ditëve tona, ishte breg ilir. Më vonë u derdhën këtej romakët pastaj sllavët, normanët, venetikët turqit e shumë popuj të tjerë të huaj. Gjatë shekujve ata krepat e thatë nën muret e Rozafatit, si dhe vetë muret e kështjellës , janë lagur me përrenj gjaku të atyre që e kanë sulmuar dhe atyre që e kanë mbrojtur. Të huajt erdhën dhe shkuan kurse populli ynë mbeti ngulur në këtë tokë ilire.Ndërtimi i Rozafatit ka një gojëdhënë të bukur por dhe të hidhur që ka ardhur nga lashtësia deri në ditët tona. Ja c'thotë kjo gojëdhënë.........

I ra mjegulla Bunës dhe e mbuloi të tërë . Kjo mjegull mbeti aty tre ditë e tre netë . Pas tri ditësh e tri
netësh fryu një erë e hollë dhe e lartoi mjegullën. E lartoi dhe e shpuri gjer në kodrën e Valdanuzit. Aty majë kodrës punonin tre vëllezër. Ndërtonin një kështjellë. Murin që e bënin ditën u prishej natën dhe kështu nuk e lartonin dot . Na shkon aty një plak i mirë.
- Puna e mbarë , o tre vëllezër.
- Të mbarë paç o plak i mirë . Po ku e sheh ti të mbarën tonë.
Ditën punojmë , natën prishet . A di të na thuash një fjalë të mirë .
C'të bëjmë që të nbajmë muret në këmbë ?
- Unë di - u thotë plaku - po e kam për mëkat tua them .
- Atë mëkatë hidhe mbi kryet tona , se ne duam që ta qëndrojmë më këmbë këtë kështjellë..
Plaku i mirë mendohet e pyet :
- A jeni të martuar o trima ? A i keni ju të tre vashat tuaja ?
- Të martuar jemi - i thonë ata - edhe të tre i kemi vashat tona.
Na thuaj pra ç'të bëjmë që ta qëndrojmë këtë kështjellë ?
- Në doni ta qëndroni , lidhuni me besa besë : vashave mos u rrëfeni , në shtëpi mos kuvendoni për fjalët që do t'u them unë . Atë nga të tri kunatat që do të vijë nesër t'ju sjellë bukën , t'a merrni e t'a muroni të gjallë në mur të kështjellës . Atëherë keni për ta parë se muri do t'u zërë vend e do t'u qëndrojë për jetë e mot.
Tha kështu plaku , pastaj shkoi ; tani u pa , pastaj s'u pa.
Vaj !
Vëllai i madh e shkeli besën e fjalën : ia tregoi të gjitha vashës së vet kështu e kështu , i tha të mos
vinte atje të nesërmen . Edhe i mesmi e shkeli besën e fjalën : ia tregoi të gjitha vashës së vet . Vetëm i vogli e mbajti besën , fjalën : nuk kuvendoi në shtëpi , nuk i tha gjë vashës së vet .
Në mëngjes ata të tre ngrihen shpejt e shkojnë në punë . Cekanët godasin , gurët coptohen , zemrat rrahin , muret lartohen...
Në shtëpi nëna e djemve s'di gjë . I thotë së madhes:
- Moj nuse e madhe , mjeshtrit duan bukë e ujë ; duan kungullin me verë.
Nusja e madhe ia kthen:
- Besa nënë , sot s'mund të shkoj se jam sëmurë.
Kthehet i thotë së mesmes:
- Moj nuse e mesme , mjeshtrit duan bukë e ujë : duan kungullin me verë.
- Besa nënë , sot s'vete , se do shkoj tek fisi për të bujtur.
- Nëna e djemve i kthehet nuses së vogël .
- Moj nuse e vogël...
Nusja e vogël brof në këmbë:
- Urdhëro zonja nënë !
- Mjeshtërit duan bukë e ujë; duan kungullin me verë.
- Besa nënë unë shkoj , po e kam djalin të vogël. Druhem se do gji të pijë e qan.
- Nisu , shko se djalin ta shikojmë ne e s'ta lëmë të qajë - , i thonë të kunatat.
Ngrihet e vogla, e mira, merr bukë e ujë, merr kungullin me verë, puth djalin e vogël në të dy faqet,
niset e bie në Kazenë; që aty ngjit kodrën e Vladanuzit, i afrohet vendit tek punojnë të tre mjeshtrit: dy të kunetërit dhe i shoqi.
- Puna mbarë , o mjeshtër !
Po c'është kështu? Cekanët ndalen e s'godasin, po zemrat rrahin fort e fort. Fytyrat zbehen. Kur e sheh i vogli të shoqen, hedh cekanin nga dora, malkon gurin e murin.
E shoqja i thotë:
- Cke ti im zot ? Pse mallkon gurin e murin ?
Hidhet kunati i madh:
- Ti paske lindur në ditë të zezë , moj kunata jonë . Ne e kemi bërë me fjalë të t'murojmë të gjallë në mur të kështjellës.
- Shëndoshë ju o tim kunetër. Po unë do t'ju lë një porosi:
kur të më muroni në mur, synë e djathë të ma lini jashtë, dorën e djathtë të ma lini jashtë, gjirin e djathtë të ma lini jashtë. Se djalin e kam të vogël. Kur të nisë të qajë - me njërin sy do ta shikoj , me njërën dorë do ta ledhatoj, me njërën këmbë do ti tund djepin e njërin gji do t'ia jap të pijë. Gjiri im u muroftë, kështjella qëndroftë, djali im u trimëroftë, u bëft mbret e mbretëroftë !
Ata e marrin nusen e vogël dhe e murojnë në themel të kështjellës. Dhe muret ngrihen, lartohen nuk shemben më si më parë. Po reth tyre gurët janë dhe sot të lagur e të myshtë, sepse vazhdojnë të pikojnë lotët e nënës për birin e saj...
Dhe i biri u rrit , luftoi e trimëroi .

Besa e Kostandinit



Gjashtë e gjashtë dymbëdhjetë,
Doruntina trembëdhjetë !...
Ish njëherë e një mot një nënë shumë e mirë i kish dymbëdhjetë bij të hijshëm. Të trembëdhjetën kishte një bijë të bukur mbi shoqet të gjitha, që ia thoshin Doruntinë .
Vasha u rrit e u bë për tu martuar. Mirëpo nga bujarët e atij vendi askush nuk e gëzoi. Të gjithë e dëshironin askush s'guxonte ta zërë nuse, sepse nuk e ndjente veten të zotin për ta marrë për shoqe. Atëherë na vjen një trim i largët; i mirë, i hijshëm, i fisëm dhe nis dërgon shkesë dallëndyshen që t'a
kërkojë Doruntinën nuse. E ëma dhe të njëmbëdhjetë vëllezërit e mëdhenj nuk donin t'ia jepnin, sepse trimi ndonëse i mirë e i fisëm, ishte nga një vend shumë i largët. Vetëm i vogli, Kostandini donte.
- T'ia japim zonja mëmë - thosh ai - se trimi është i mirë. Më ka hyrë në zemër.
- Kostandin biri im, cfarë po thua ti kështu? - ia kthente e ëma. Aq larg do ma shpiesh Doruntinën time? Se në e daça për gëzim, për gëzim nuk do t'a kem; se në e daça për helm, për helm nuk do t'a kem.
- Të jap besën zonja mëmë, se kur t'a duash ti Doruntinën, qoftë për gaz qoftë për helm, vete unë e
t'a sjell!.
Mëma dhe të njëmbëdhjetë vëllezërit u bindën: e vluan dhe e martuan Doruntinën me trimin e largët. Bënë dasmë nëntë ditë. Të dhjetën trimi mori nusen e shkoi tek dheu i tij i largët. Mëma e vasha qanë me lot kur u ndanë ...

... Shumë luftra u luftuan atë mot te dheu ynë, se kish ardhur i huaji t'a shkelte e t'a pushtonte. Të
dymbëdhjetë vëllezërit dolën të luftojnë për vendin e tyre dhe u vranë një pas një të gjithë.
Kur iu vra djali i parë, mëma psherëtiu e tha:
- Biri im unë nuk kam helm e nuk do të të qaj, sepse ti re për dheun tënd e më mbeten dhe njëmbëdhjetë bij të tjerë për luftë.
Kur iu vranë gjashtë, që të gjashtë trima e të dashur, ajo derdhi vetëm nga një lot për secilin e bëri vetëm nga një vajtim. Po kur nisën t'i vriten dhe të tjerët, mëmës iu këput zemra dhe lëshoi një psherëtimë të madhe sa uturoi tërë vendi:
- Mjerë unë, ç'helm i madh të mos kem Doruntinën pranë në këtë zi që më mbuloi shtëpinë!.
Kur u vra djali i fundit, Kostandini, mëma shkuli leshrat e bardha e thirri:
- Bobo, ç'vdekje, e nëmosura vdekje! Ti më more dymbëdhjetë bij e tani kush mund ta dijë a s'ma ke
marrë edhe bijën time të vetme, bijën time të dëshiruarën!
Kur u gdhi e shtuna e të vdekurve, mëma vajti te varret e të bijve. Dymbëdhjetë djem kish pasur,
dymbëdhjetë varre kish tani... Mbi çdo varr ndezi nga një qiri e bëri një vajtim, po mbi varr të Kostandinit ndezi dy qirinj dhe bëri dy vajtime, qau me ngashërime dhe thirri tre herë:
- O biri im! O biri im! O biri im!...
Edhe tri herë të tjera:
- O Kostandin! O Kostandin! O Konstandin!
Pastaj u shemb përdhe, pushtoi gurin e varrit e u trua:
- Kostandin, o biri im, ku është besa që më dhe, se do ma sillje Doruntinën, tët motër? Besa jote vdiq bashkë me ty e kalbet në varr të zi!
Kështu tha dhe e lau gurin me lotët e syve.
Në mesnatë Kostandini u ngrit nga varri. Guri i varrit u bë kalë i zi si nata. Edhe dheu i zi u bë shalë e zezë si nata. Rrotulla që mbante gurin u bë fre i argjendtë. Trimi i hipi kalit, u përkul përpara, uli kryet dhe i ra me shporet. Kaptoi si frymë male e fusha, hodhi lumenj e përrenj, la prapa katunde, kodra , pyje...
Kostandini arriti te shtëpia e motrës kur kish dalë dielli. Ajo ndodhi ditë e kremte. Në shesh, përpara shtëpisë, gjeti të bijtë e të motrës, nipërit e tij, që loznin e vraponin pas dallëndysheve, I pyeti:
- Bij të zemrës, ku është zonja, mëma juaj?
- Kostandin, o zoti lalë, - i thanë ata - mëma jonë po hedh valle në fshat, atje tek bëhet dasmë.
Kostandini shkoi shpejt tek vallja e parë, pa një luzmë vashash të bukura tek këndonin e vallonin dhe tha me vete : "Të bukura jeni, moj vasha, por për mua nuk jeni, sepse unë s'jam nga kjo botë...". Dhe u afrua të pyesë:
- Gëzuash, o vasha të bardha! A është me ju Doruntina, motra ime?
- Shko përpara trim, se do ta gjesh tek kërcen hareshëm veshur me petk të ndritshm kadifeje.
Kostandini vajti tek vallja e dytë dhe u mat të pyesë përsëri, po Doruntina e pa vetë dhe i thirri:
- Kostandin, o im vëlla!
Dhe iu afrua e përqafoi.
Kostandini i tha:
- Doruntinë, motra ime! Eja të shkojmë. Të do zonja mëmë në shtëpi!.
Më thuaj vëlla, si të vij unë atje? Po të më dojë për gaz , do të vete të marr stolitë më të mira, por po të më dojë (mos qoftë e thënë) për helm, do vete të vishem me të zeza.
- Eja motër, ashtu si je!.
E mori në vithe të kalit. Kali ikën si shakullimë. Ata kapërcejnë si në ëndërr male e fusha, pyeje e kodra, lumenj e përenj. Hëna e yjet kanë shtangur lart e shikojnë me të drojtur.
Gjatë udhës, motra e pyet vëllanë:
- Kostandin, vëllai im, përse shpatullat e gjëra të janë mbushur me myk?
- Doruntinë, motra im , shpatullat mi ka mbuluar tymi i shkluhave në luftë. Se në vendin tonë u bënë luftra të mëdha, erdhën armiq të na shkelin dhe ne të gjithë dolëm të luftojmë.
- Kostandin, vëllathi im, përse flokët e derdhura i ke gjithë pluhur?
- Doruntinë motra ime, gjatë udhës kishte shumë pluhur dhe mi pluhrosi flokët.
-Kostandin vëllathi im, përse vëllezërit e mi të bukur si drita, s'kanë dalë përpara të na presin?
- Doruntinë, motra ime, ndoshta janë në lodër e s'presin të vemi sonte.
- Kostandin vëllathi im, përse dritaret e shtëpisë janë mbyllur sot krejt?
- Doruntinë motra ime, i kemi mbyllur se fryn erë e fortë e dimrit nga deti.
Kur arrinë pranë kishës, Kostandini i tha motrës:
- Ti shko përpara se unë dua të hyj të përgjunjem!
Kostandini shkoi e hyri prapë në varr të zi. Kali u bë prapë gur, shala u bë dhè dhe freri i argjendtë u bë rrotullë. Dhe përsëri reth e qark zotëroi heshtja e vdekjes.
Ndërkaq Doruntina ngjiti shkallët dhe trokiti gazmend në derë.
- Mëmë hapma derën!
- Kush je ti që trokëllin aty tek dera?
- Hapma zonja mëmë - Jam jot bijë Doruntina.
- Ikë tutje nga ke ardhur o vdekje e shkretë. Ti mi more të dymbëdhjetë bijtë e tani ke ardhur të më
marrësh dhe mua që të mos e shoh më Doruntinën time!
- C'po thua ashtu zonja mëmë? Nuk ma njeh zërin? Besa zonja mëmë, jam unë vetë, Doruntina jote.
- Ngul gishtin tek vrima e kycit që të ta shoh e të t'a njoh.
Doruntina nguli gishtin e vogël tek vrima e kycit - atë gisht të hollë e të bardhë. Mëma ia njohu sakaq e i hapi derën.
- Kush të solli këtu, o zemra ime?
- Më solli Kostandini, im vëlla.
- Cili Kostandin, moj bijë? Kostandini im ka vdekur bashkë me të njëmbëdhjetë vëllezërit e tjerë. U vranë në luftë...
Dhe si rinin të dyja,
njëra tek praku e tjetra në derë,
plasën si qelqi me verë...

Nusja e vdekur, ne mes legjendes dhe se te vertetes.



Historia e rrallë e nuses së Shtufit, e cila nuk është regjistruar në folklor por tregohet si histori e vërtetë. Studiuesit e folklorit thonë se daton në 1924, por për herë të parë për të është shkruar në 1943. I janë kushtuar dhjetëra rapsodi dhe balada. Faktet dhe teprimet që e vendosin mes të vërtetës dhe legjendës

Nusja e vdekur, mes legjendës dhe të vërtetës


Ndue Dedaj

Kënga ka shpalosur vdekje nga më të çuditshmet, epike, legjendare, monumentale; nusja që murohet (vetëflijohet) në kala, ura; zanat, që i ngrijnë krushqit e i kthejnë në cungje; vdekja e dhëndrit nga shkelmi i kalit ditën e dasmës, le pastaj vdekjet nga luftërat, epidemitë shfarosëse, ku prapë ka mbetur gjallë vetëm një grua shtatzanë, nga është ringjallur përsëri fisi i shuar. Vdekje kryesisht të pazakonta, gjithnjë me një fill apo element tragjik të evidentuar. Por dhe vdekje të paralajmëruara, të pritshme, si ato për gjakmarrje. Ka vdekur një njeri, por kanë vdekur dhe disa njëherësh, siç ka “vdekur” (në gojëdhënë) dhe një fis apo fshat i tërë. Ky është “bilanci” i baladave tona. Por vdekja e Nuses së vdekur të kësaj eseje është tjetër nga ato. Kënga kushtuar asaj na paralajmëron se ka ndodhur ajo që “Qaf s’ka tjanun kurr në këtë dhe”.
Cila është, pra kjo vdekje, që nuk ka ndodhur më parë, asnjëherë? Ku ka ndodhur, kur, në ç’rrethana? Eshtë e vërtetë apo legjendë?

Trualli ku u ngjiz balada. Gjeografia e tragjikes

Balada është e mbështetur në fakte reale. Zezona ka ndodhur jo dikur larg në mugujt e shekujve, por pasi kanë kaluar dy dhjetëvjeçarë të këtij shekulli (XX), pikërisht në vitin 1924, në lagjen Shtuf të Kaçinarit të Mirditës. Për Shtufin gojëdhëna thotë se “qe më të dalmit fare”, nga një epidemi, dhe ringjallja e fisit ndodhi vetëm pse një grua me barrë në bark, në kohën e kataklizmës, kishte qëlluar tek prindërit e saj... dhe ajo kishte lindur djalë! Një fshat që kishte rilindur nga barku i një gruaje. Sigurisht një mrekulli folklorike më vete. Unikale dhe kjo. Ndoshta Dila e Nikollë Gjok Brungës, burrë i përmendur i maleve dhe i Kanunit, do ta kishte dëgjuar gojëdhënën për fshatin e saj. Ishte një vajzë e urtë mirditore, 17 apo 18 vjeçe, që do të martohej atë verë, në Livadhëz të Oroshit. Tregon plaku i Mnelës, Llesh Marka Lleshi 81 vjeç, i cili kishte marrë pjesë vetë në atë dasmë, ndonëse i vogël:
Nusja do të martohej te Nikoll Gjin Gjoka. Krushk i parë ishte Prend Ndue Koka, i përmendun i bajrakut të Oroshit, krahas Çup Kol Skanës. E ama e cucës (nuses), Cena, mendoi se cuca-nuse asht t’u ba “sutzën” (ritin e të qarit), megjithëse kishte qenë e sëmurë ato ditë, por nuk kishte qenë ashtu. Në kullë flisnin peshëm. Pala e nuses ngulte këmbë se ajo nuk mund të dilte nuse atë ditë, ashtu e sëmurë rëndë, kurse krushqit (pala e mikut) ngulte në të vetën “se nuk dalim gjallë prej këndej pa nuse”. Sherrin (dilemën) e zgjidhi i ati i Dilës, i cili tha: “Nuk mund t’i ndalet nusja mikut”. Kishte parasysh kanunin, që në paragrafin 44 sanksiononte prerë “Krushqit e marrin nusen me qenë t’u dekë”. Dhe kështu Nusja do të vihej përudhë, për në shtëpinë e dhëndrit të ri, disa male përtej, por jo sa në legjendë “plot nëntë male a nëntë zalle”, madje do të kapërcehej vetëm një zall, ai i Kalorit, nëse do të arrinte ta kapëcente dhe atë e gjallë. Gjithnjë duke udhëtuar mbi Kalin e Vdekjes, që ishte krejt një kalë i zakonshëm. Do të përshkoheshin leqe, monopate, qafa, gryka, ura, tempuj të shenjtë, një reliev i ashpër, shkëmbor, një dekor gri, në sfond bjeshkët e epërme të Kaçinarit.
Rrëfimtari ynë i moshuar dëshmon: “Krushqit u nisën herët. Thanë: “Në qoftë se nusja na vdes (ishin të vetëdijshëm për gjëmën, por të pafuqishëm ta ndalonin) pa shkue të kisha e Shëngjergjit (Gjunalë), do të kthejmë e ta varrosim në fshatin e vet. Në të kundërt do të varroset në fshatin ku do të nusëronte”. Kjo qe marrëveshja e parë. Por pa shkue të kryqja e Gjakonit në Shëngjergj, Dila-nuse, gjysmë e gjallë gjysmë vdekur, gjeti forcë dhe iu drejtua krushkut të parë: “N’oret tane Preng Ndue Koka”. Kjo do të thoshte se ajo nuk mund të qëndronte më mbi kalë. E qetësuan me fjalë, i freskuan ballin, që i digjej nga të nxehtit, por nuk u ndalën. “Zbritën Pallënës së Kalorit, nusja e hipur mbi kalë, nën duvakun mbytës e ata krushqit, më këmbë. Shtëpia e Pal Ndocit dhe pak metra më poshtë Zalli i Kalorit. Nusja sapo kishte dhënë shpirt. E bekoi Mrika, krushka që e shoqëronte, duke i bërë kryq me qiri. Mrika ishte e motra e Dom Prend Brungës, i afërt i Nuses…”
Tani fillonte udhëtimi më tragjik i bërë ndonjëherë. Një karvan krushqish, që ngjitej tërmales së Livadhezit me një nuse të vdekur në shalë të kalit. Dhe jo pak, por plot dy orë ashtu. Ishte kapëcyer legjenda dhe gjithçka. Ata njerëz, që deri dje kishin qenë pa andralla kësisoj, krejt të zakonshëm nëpër punët e tyre të bujqësisë në katund, befas ishin kthyer në personazhe të çuditshëm të një drame të paimagjinueshme, që as mund ta kishin përfytyruar. Ata tashmë nuk i besonin as vetes, hapave që hidhnin, këngëve. Kush i kishte nisur nëpër atë shkreti dhe ku po shkonin ashtu pa krye? Kujtonin fatin e krushqve të vrarë, po ajo s’kishte qenë asgjë para gjendjes së tyre. Shumica ishin burra të moshuar dhe kishin fëmijë, mbi atë kalë përfytyronin vajzat e tyre, që mund të kishin dasmë pas një jave a pas një muaji. Jo, ata nuk ishin të zotët ta ndalnin as fatin e zi të vajzave të tyre, nëse ai ishte i parathënë. Mund të shqiptonin vetëm se “kështu paska qenë shkrue”.

“Ndaleni kangën, kthejeni në vaje…”

Kush qe ai që dha këtë urdhër të papritur? A mund të urdhërohet një dasmë të kthehet në mort? Ç’po ngjiste në Livadhëz të Oroshit atë ditë? Mos ishte çmendur ajo, që i printe korit të grave? Por kishte qenë “sihariqi”, ai që kishte komunikuar të pabesueshmen-vdekjen e nusës në rrugë, ai sihariq që zakonisht krushqit e dërgonin sipas zakonit për të njoftuar ardhjen e tyre të gëzueshme. Sakaq u shfaqen siluetat e krushqeve kryeulur. Prena e Çup Prengës nga Kalori ia mori e para këngavajit; nusja prapë ishte nuse dhe në vdekje, siç kishte qenë në jetë. Kënga ishte fine, humane e ndjerë, ndryshe nga zakoni që kishte qenë i pamëshirshëm. Njëherë kënga kishte qenë djepi i Dilës, tash po bëhej dhe varri i saj. Sigurisht dekori tani ishte krejt i zi, dhe simboli i tij ishte padyshim “duvaku i zi”, që kishte zëvendësuar të kuqin, që nga ai çast fatal pa mbërritur në Zall të Kalorit.
“…Dasma u kthye në mort dhe dasmorët në mortaxhinj. Të nesërmen e kanë varrosur te Kisha e Shmetrit në Bukmirë. Ka ardhur dhe Dom Prend Brunga e ka salikue vorrin. Erdhën dhe njerëzit e shtëpisë së saj. I ati deshi që të futej në dhe “nuse” me sringla, xhup, kryq, i “vjehrri” jo . Por ditën fitoi urdhri i heshtur i të atit, natën thuhet se nusja nuk do të mund t’i shpëtonte një fati dhe më të keq… (Zhvarroset nga vjehërria për ta rivarrosur pa teshat e nusërisë!) Kjo si për ta bërë me një përmasë legjendare.

Përsëri rreshta për “gjeografinë” e tragjikes

“Cucën vashë”, siç do ta cilësonte më vonë balada, nuk do ta ketë qetësuar atë natë as shushurima e ëmbël e përroit, që rridhte përvajshëm aty ndanë shtëpisë së saj. Dita e nesërme, që ishte ditëdasma e saj, i vinte turbull parasysh, ndoshta dhe si një ditëvdekje. Mëngjesi, që e kishte bërë nuse, do ta përcillte me disa “vaje” të pazakonta, pra, po qahej (ishte zakoni) dhe pse ajo po bëhej nuse. Sigurisht burrat në kullë këndonin kur martohej vajza (në rastin e saj nuk do të shkonte çiftelia në sofër dorë më dorë sa të ngjiste diku, tek ndonjëri që ia thoshte “grykëhollës” me dy tela.) Ishte vajzë e padalë nga katundi i saj, kështu që nuk do të njihte mirë dhe viset e afërme. Ajo do të ngjitej mes krushqve të panjohur termales thikë të Shkallës së Keqe, që të nxirrte paksa nën Shterë, ndërsa motivet e pazakonta do të ishin në “përtej” udhë. Eshtë falur ngrykaz me njerëzit e shtëpisë, pa mundur të hedhë sytë nga babazoti i moçëm, Rrapi në qendër të Kaçinarit, ku ishte dhe kisha me varret, as nga Ura Nredi. Një forcë mbinjerëzore e ka mbajtur shtatin e saj drejt në këmbë, pastaj mbi shpinën e kalit, pa u rrëzuar si një shtatore e bardhë në këmbët e tij. Ajo e dinte se do të vinte një çast që do të rrëzohej përdhe (si një kauzë pa adresë), por le ta shtynte sa më shumë atë. Kushedi ç’ka menduar vetimthi asaj copë udhe kaluar mbi Kalin e Vdekjes. Përrallat e fëmijërisë tashmë nuk ishin krejt përralla, as gojëdhanat. Aty poshtë ishte Laku i Kuq (në Qafë-Shpardh). Po përse i kuq? Nga gjaku i një nuseje. Kishte qenë dimër larg. Nusja kishte dalë mes suferinës, kishte mbledhur drutë dhe ishte nisur për në shtëpi, por i kishte rrëshqitur këmba e kishte shkarë në humnerë megjithë barrën e druve në kurriz. Laku ishte skuqur nga gjaku i saj dhe më vonë qe thirrur “Laku i Kuq”. Kishte mbetur si një monument i atij rasti tragjik. Erërat e largëta të Munellës, që kryqëzoheshin aty me simotrat e tyre të bjeshkëve të tjera kanë vënë kujen për një çast, sepse në atë vetmi nuk kishte gra për vaje... Ashtu erërat, që kishin dhe një qafë të tyre (Qafë-Erzën) kishin qenë vajtojcat e para dhe të Nuses së Gurit të Nuses (Fan) e të nuseve të tjera të legjendave.

Nusja ka vazhduar udhën, por flijimi ka qenë ndoshta kryemotivi i asaj dite. Nuk e kuptonte se pse duhej që të flijohej njeriu ashtu? Përse kishte aq shumë flijime? Qafë-Vorrëz (përsëri aty) gojëdhëna thoshte se qenë vrarë mes tyre dy lagje krushq, ngaqë nuk kishin pranuar t’i lëshonin rrugën njëra-tjetrës. Kanë mbetur si degë të thara lisi vetëm dy nuset qyqe të shkreta. Ndoshta ishin 22, ndoshta 26 varre në atë qafë, pasi krushqit shkonin 11 a 13. E pra nuk dihej koha e legjendës, më e vonë se koha e zanave, sigurisht. Asnjë sherr nuk kishin bërë në atë gjysmëbjeshkë e gjysmëvarri ata burra, që të dilnin zanat e trazuara e t’i kthenin në gurë ata, e kuajt e tyre në cungje. Të kishin qenë punëtorë guroreje ato dy lagje burra nuk do të kishte ndodhur asgjë, por tragjedia kishte ndodhur, pikërisht, për faktin se atë ditë nuk kishin qenë njerëz të zakonshëm, por krushq...
Pak pa mbërritur në Zall të Kalorit ka besuar se nuk do të vdiste pa freskuar ballin me ujë të ftohtë, e ka dëshiruar fort mbërritjen sa më parë në breg, por nuk ka qenë e thënë. Ato njëqind metra befas i janë bërë një mijë... Nuk ka patur forcë të ulej nga kali, duke shpërfillur atë udhëtim ceremonial pa fund, të flakte duvakun e rëndë dhe stringlat e të vraponte për një çast si në fëmijërinë e saj krejt e lirë dhe e shpenguar. Ndoshta ashtu, do të kishte mundur t’i shpëtonte vdekjes, pasi fëmijëria mund të ruante ende një magji të rrallë, që njeriu e humbiste në moshë të madhe. Duhej të ktheheshe prapa teje me një fuqi hyjnore që të mund ta zije atë magji. Por i gjithi ky ndoshta ishte thjesht një iluzion... Duke u ulur Kodrës Short e ka vështruar rrjedhjen e kaltër të lumit, por dhe rrugën që vinte nga Shkodra për në Orosh. Njëri nga krushqit ka treguar sërish një nga ato baladat për Qafat e Vorreve, kësaj here në Fregën. Sikur e sillte lumi frushullimën e legjendave... Kështu ka ardhur çasti kur ajo nuk ka menduar më dhe ata nuk kanë folur. Dita ishte thyer në mes si të ishte lis e ta kishin gjuajtur rrufetë papritur.

Kënga e Cucës Vashë, një nga motërzimet e baladës

Ngjarja e ndodhur ka bërë bujë të madhe. Rapsodët kudo kanë shpejtuar të skicojnë relievin e ngjarjes. Arkitektura e tragjikes është ndërtuar thjesht në vargje. Eshtë shkruar e kënduar një baladë e thekur. Rapsodët sikur janë vënë në garë. Thuhet se të parin variant të “Këngës së Nusës së Vdekur në Udhë” e ka shkruar prifti dijetar dhe poet Dom Prend Suli, mik i priftit të Brungës. Por dhe ai ka nënshkruar “Populli”. Pas disa vjetësh kënga është kënduar gjer në 4 variante në një shtrat kohor prej mëse 70 vjetësh, në një gjeografi që rrok të paktën krejt Mirditën e vjetër e vendet me mirditas të ramë në Shkodër, Lezhë etj. Eshtë dëgjuar në Kaçinar, Orosh, Kthellë, Gojan, Gomsiqe, qindra kilometera larg.
Në vitet ‘80 një bard i folklorit të ri (Ndue Lleshi) nga Kaçinari e ka përpunuar këngën dhe dy nuse nga këto anë e kanë kënduar me madhështi në Festivalin e Gjirokastrës në vitin 1988. Dhe më pas nuk ka pushuar balada. Një grup folklorik i Lezhës ka ngritur tani në skenë një nga variantet e hershme të baladës, dhe tash ajo është kënduar dhe përtej kufijve, në Kosovë, Gjermani, Ulqin etj. Po mbushet shekulli e balada e Nuses së Vdekur nuk ka shterruar. Përherë në një shtrat të ri, ku është dhe ai i vjetri. E ka kënduar gjyshi në vitet ‘30, i biri në vitet ‘60 dhe nipi në vitet ‘90. Zakonisht e kanë kënduar vajza dhe gra. Balada pra është duke “ecur” për t’u bërë njëshekullore. Sigurisht është interesant ky fakt, në kohët moderne, kur folklori shpesh është disi i braktisur...
Mësuesi dhe folkloristi Gjergj Shabani në rubrikën “Prej folklores së Mirditës” të revistës “Kumbona e së Diellës”, të marsit 1943, boton një variant të baladës nën titullin “Kenka e cucës vashë” me shënimin “Ndodhje e vjetit 1924”, por që nuk duhet të jetë varianti më i mirë artistikisht. Sidoqoftë mbledhësi i saj ka meritë, pasi ka lënë të botuar një relike të rrallë folklorike, që prej 60 e ca vjetësh. Ai nuk na thotë se ku e ka mbledhur, nga kush e hollësira të tjera, ç’ka tani do të ishin me interes. Të gjitha motërzimet e kësaj balade nisin me vargun “ I tan Shtufi ashtë mbledh në kuvend”. Edhe kënga e mbledhur nga Shabani nis: “Na u mblodh Shtufi, bajn kuven”. Vargu i dytë vazhdon me qortimin e vetvetes “si me ba këte punë pa mend”.

“Thue se viti s’kish tjetër ditë”?!

“Na erdhën krushqit natën e Sh’Mris/Fli po i çoishin Perëndisë...”, vazhdon kronika e dhimbshme. Pastaj protesta kanunore e tyre: “E duam cucen në ditë të caktueme/ Asht bi rodi, s’asht e lshueme!” Po vajza ndërkohë në kthinën e saj i lutej të atit me lotët që i rridhnin “palë e palë”, duke i thënë se shtati i saj ishte bërë si qiriri në “atë lumterë” (shandan). Burrat e fisit ishin “vra” në fytyrë por nuk mund të vendosnin asgjë pa fjalën e të zotit të shtëpisë. Po të urdhëronte ai do të bëhej luftë”. Por “lalë Nikolli” lëshon fjalët “Gja me zort krushkut s’i nalet”... duke nënkuptuar se mes tyre si fis dhe miqve do të mbretëronte paqja. “Po i përcjellim pa farë fjalët”. Poeti popullor vazhdon me përshkrimin e gjendjes së nuses tek ngrihej nga shtrati për të kërcyer mbi kalin e nusërisë:
“Më kamë s’qëndrojte, i dridhej shtati”
...
“Vesh e mbath për bukuri
Ja dha zoti një hijeshi
Xhup e strengla e xhurdi pushi
Vathë e pare sa kërkushi...
E shtrëngoinë, i venë duvakun,
sa memze e kcejka pragun.
Kur ka dalë Dila prej shpis
Lamtumirë i thotë shoqnis.
Kur u fal me rob e shokë:
“ma nuk shihna na në këtë tokë...”
Dhe krushqit u nisën, duke lënë pas vajin e brimën që kishin marrë fëmijët... “A thue s’kishte viti tjetër ditë” duhet të ketë qenë vargu i parë qortues i grave tek po përcillnin nusen, “nji lule të re”. Por dhe mallkimi i pashprehur për diçka të papërcaktuar që kishte “urdhëruar” fatin tragjik të bijës së tyre. Më pas ky varg famoz do të ishte pjesë e çdo kënge për nusen, pasi Nusja e Shtufit ka tashmë një “antologji” të sajën.

“Sa shum” krushku shkoka Zallit”

Ata ishin 11 a 13 krushq, por poeti, në stilin e baladave legjendare, i zmadhon me qëllim përmasat brenda hapësirës të së madhërishmes.
“Sa shumë krushku shkoka zallit,
Nusja fshinte gjersën e ballit
Nuk janë gjersë që vijnë prej së xeti...”
Pikërisht në këtë ecje të hutuar, Nusja thërret:
“Ndalu i herë ti krushku i parë!”
Nuk ka ndodhur ndonjëherë më parë që nusja të flasë me krushqit, aq më tepër të urdhërojë të parin e tyre. Ajo kërkon që ai t’i “dëgjojë një fjalë”:
“Dhanrrit gjall s’ia shkel oborrin
Në lterë të Shën Metrit e due vorrin!”
Krushku i parë e ka pritur gjatë gjithë rrugës këtë “fjalë” amanet, por tani nuk u ka besuar veshëve. Ka shpresuar se mos ajo “histori” do të mbyllej disi në paqe e jo ashtu. Por tashmë nusja, që i ka “ardh shpirti me dalë” nuk e pushon ligjërimin, duke dhënë amanete, të paktën vdekjen ta kishte të “bukur”, nga që jetën nuk e pati të tillë.
“Prap po flet e mjera vashë”
Lalë më ban kryq se jam tuj dekë
E të mos dhemet deka eme,
M’i len strenglat pa m’i hjekë,
se unë do të jes për emën të motit...”
Pas kësaj gjithçka ka marrë fund tragjikisht. Vdekja e kobshme nuk është ndalur dot nga ata burra të sertë.
…Karvani i krushqve ka ecur e ecur, udhë pa fund. Vetëm zogj vajtimtarë që ikin e vijnë furishëm. Ata krushq, në të vërtetë, tashmë po ngjiteshin, por u ngjante se po fundoseshin e fundoseshin thellë e më thellë, në një si gropë, që u përhihej si një varr i stërmadh. Deri pak më parë shtatorja e bardhë që tash qëndronte mbi vigj ishte një krijesë e gjallë si ata. Sigurisht shumë gjëra i kishin shkuar asaj nëpër mend ato ditë. Zhaurima e dasmës, nata e parë e martesës, vështrimi disi i papërcaktuar i dhëndrit të ri, pastaj foshnja që do të lindnin, që nuk guxonte ta ledhatonte. “Paç fat, bija ime”, dukej se kishte shqiptuar ajo, pastaj i kishte ardhur për të qeshur me atë fjalë që i kishte shqiptuar si pavetëdije. Kur kishte hipur mbi kalë, ai i qe dukur një kalë fluturues, që nuk shkonte për tokë, por që shpejtonte të fshihej mes reve. Ka psherëtirë thellë dhe ka dashur të pështyjë neverinë; nga pamundësia për të pështyrë përtokë, ka “stërpikur” me psherëtimën e saj kurrizin e djersitur të kalit, shamitë e mëndafshta, tepër të shtrenjta të blera ndo në Pazar të Shkodrës, e ndo në atë të Gjakovës…
Në fillim karvani i krushqve të saj kishte qenë gjysmë i dehur, gjysmë i qeshur, gjysmë i trishtuar, thjesht nga misioni i asaj dite, i të qënit krushq. Më pas krushqit kanë harruar të qeshin, të flisnin, fjalët iu ishin lidhur fort pas gjuhës. Pushkët në krah e në brez nuk i ndienin, e shumta si një mish i huaj, i stërgjatur pakuptim. Ç’kishin xhanëm ato armë kur nuk mund të vrisnin vdekjen e një vashe nuse? Ç’kuptim kishte më tej burrëria, nderi, trimëria? Kështu mes përsiatjesh kanë mbërritur tek Guri i Nuses nga vështrohet kulla që i kishte nisur krushqit një natë më parë.

“Lajmi korb qenka tuj ardhë
Dekun nusja n’kalë të bardhë...”

Lajmi i “sihariqit” ishte i zi si korbi. Të parin atë e nuhati gjyshja e dhëndrit, nënë Prena, që urdhëroi kthimin e dasmës në mort:
“Ndalnje kangën, kthejeni në vaj”!
Kishte ndodhur në Mirditë, ajo që nuk qe dëgjuar kurrë mbi dhe, vdekja e nuses ditën e dasmës së saj.
“Në mort kthehet dasma e nuses së re
Qaf s’ka kurrë në këtë dhe”.
Kronikat e kuvendit në oda, a në hijen e Lisave të Shpalit, në rrugët e Shkodrës a Gjakovës, mes princëve e konsujve të huaj, udhëtarëve nga Europa që vinin me laps në dorë të shkruanin “gjëmat” dhe burrënitë e maleve, nuk kanë reshtur për disa kohë. Pikërisht, për atë që kishte ndodhur ajo e padëshiruara, e panjohura, unikalja. Lajmi pra, nuk kishte mbaruar atë ditë në shtëpinë e dhëndrit, por fill kishte shpejtuar të trondiste malet, kullat, kreshtat, njerëzit, që të habitur pyesnin: “Çfarë? Ka ndodhur, çfarë nuk ka ndodhur kurrë mbi dhe? Po si? Po pse? Po ku?
Ishte viti 1924...

Në Qafë-Vorrëz të Kaçinarit gjenden Gurët Rreshet, si një karvan krushqish të ngrirë... a të vrarë, në krye dallohet Guri – Krushk pak më i madh, pastaj të tjerët ashtu si i ka zënë afshi i zanave a “pushka” a stuhia e papritur e dimrit. Nusja mbi Kalin e Vdekjes ndoshta i ka parë ata gurë – varre, ata gurë – krushq, apo thjesht gurë – gurë, pa u përpjekur të gjejë aty simbolikën e tragjikes, që në rastin e tyre mund të ishte thjesht një përqasje formale...

Varianti i baladës së mbledhur e botuar nga Gj. Shabani ka 63 vargje dhe të tjerët afërsisht kaq. Asnjeri prej tyre në librin e folklorit. Si është e mundur? ...

Te huajt te magjepsur nga historia e nuses me duvak



Gjergj Marku

Prej një viti e gjysmë në Bashkinë e Rrëshenit ka ardhur si vullnetar i Korpusit të Paqes dhe një djalë i ri amerikan nga Karolina e Veriut të SHBA-së, Daniel Adams. Është një djalë tipik amerikan, me flokët bjond, sytë blu, pakëz i gjatë, hollak, me nuhatje intuitive, natyrë sportive, mjeshtër i kompjuterit, por që gjithsesi, bën jetën e thjeshtë të një djaloshi mirditor, nga ata që rrinë shpenguar rrëzë një peme, në një bordurë rruge apo në një kafene. Ai ka ardhur në Mirditë si vullnetar i Korpusit të Paqes falë ngasjes që ka patur dhe i ati që para 40 vitesh si vullnetar i këtij Korpusi në Kolumbi. Dhe i ati ka ndenjur atëhere rreth dy vite dhe po kaq po bën dhe i biri. Që kur ka ardhur, është përshtatur në mënyrë të përkryer në Rrëshen, aq sa nuk dallon nga një djalosh qytetas këtu.
Këto ditë erdhën që nga Karolina për ta parë birin e tyre dhe prindërit e tij, babai Jerry Adams, një burrë rreth të 66-ve, Jan, nëna e Danielit e cila është pedagoge në një prej universiteteve të Karolinës së Veriut. Adams-ët thonë se kanë patur interes prej kohësh për t’u njohur me vendet e Europës Lindore dhe se, më së shumti, kanë rënë në kontakt me Moldavinë, sepse vetë shteti i Karolinës së Veriut ka lidhje me këtë shtet. Jerry ka punuar me biznesmenët moldavë për t’i binjakëzuar me ata amerikanë dhe ka patur eksperienca interesante me ta. Prindërit e Danielit vizituan gjithandej Mirditën, dhe disa vise të vendit, për t’u njohur me historinë e këtij vendi, doket dhe zakonet, por ajo që i ka prekur më shumë ata është historia e Nuses së Shtufit këtu në Mirditë, vdekur nën duvakun e kuq, si veshje e moçme e nuseve të këtyre anëve. Pyetja që ata i bënin vazhdimisht piktorit Pjetër Marku ishte: a është e vërtetë vallë kjo histori?!...
Ndërsa dëgjon historinë e kësaj nuseje-legjendë, Rebekës 20 -vjeçare, që studion në një universitet të Karolinës së Veriut, i shkojnë lotët çurk, dhe më pas duket shumë “e dashuruar” me këtë portret dhe historinë që mbart. Nuk mund të rezistojë pa përjetësuar një foto me portretin interesant të nuses, që plot 80 vite më parë, falë një zakoni absurd, nuk mundi t’i vidhej sëmundjes, edhe pse po e shihte se po vdiste nën duvakun e kuq. “Kam studiuar shumë për artin, - thotë ajo,- por piktura këtu më pëlqeka më tepër, sidomos peisazhi. Pashë këtu kishën e Rubikut, udhët këndej, por ja që janë si atje, tamam, edhe këtu në pikture, ndërsa këtë nusen kam dëshirë ta marr me vete…”