Roli i trevës së Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës në lëvizjen autonomiste shqiptare

Roli i trevës së Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës në lëvizjen autonomiste shqiptare

Në tetorin e vitit 1912, atëherë kur monarkitë ballkanike i shpallën luftë Perandorisë Osmane, trevat e Preshevës, Bujanocit e Medvegjës shpërthyen nga flakët. Ndërsa atdhetarët shqiptarë ngarendnin në nëntorin e vitit 1912 në Vlorë, për të valvitur flamurin kuqezi; Presheva, Bujanoci e Medvegja shkruanin epopenë e lavdishme të qëndresës shqiptare



Eugen Shehu

Kur flasim për unitetin e veprimeve diplomatike, politike dhe ushtarake të lëvizjes autonomiste shqiptare, duhen sjellë në konsiderätë edhe trevat më veriore të Kosovës, posaçërisht Presheva,Bujanovci e Medvegja.Kjo pasi kontinuiteti gjeografik dhe ai shpirtëror i këtyre trevave dëshmon jo vetëm shtrirjen e kombit tonë në ato vende, por sidomos ruajtjen e pashembullt të traditave dhe kodeve zakonore shqiptare.Pas Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, në vitet 1880-1881, u vërejtën dukshëm lakmitë shoviniste për këto troje arbërore.Beogradi, Cetinja, Sofja dhe Athina të përkrahura sigurisht prej Fuqive të Mëdha, po vinin në rendin e ditës realizimin e aspiratave shekullore të tyre, çka më saktë do të thoshte të risillnin në jugun e Evropës lavditë e dikurshme të perandorive bizantine serbe e bullgare.Pikërisht me vendim të Kongresit të Berlinit, Serbisë iu dha mundësia të aneksonte Sanxhakun e Nishit dhe një varg visesh të tjera që e rrethonin atë.Menjëherë pas shtypjes së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, duke patur duar të lira për terror dhe krime, Beogradi nisi nga gjenocidi etnik duke dëbuar nga vatrat e tyre më shumë se 150 mijë shqiptarë përreth Nishit.Kufiri i ri i Serbisë siç dihet u vendos në Ristoc, midis Bujanocit dhe Vranjës.Ani pse Lugina e Preshevës dhe fshatrat shqiptare do t’i takonin Vilajetit të Kosovës, shqiptarët etnik aty do të ndiheshin kurdoherë të rrezikuar.Pas këtij akti të cënimit të kufijve, Beogradi nisi nga puna për të vënë në jetë “Naçertanien” si baza kryesore ideologjike e programit shovinist për “Serbinë e Madhe”, e cila ende sot mbetet themeli i programit sllav për shkombëtarizimin e josllavëve.E shoh të udhës të sjell përmes këtyre rreshtave, së paku dy-tri pasazhe të këtij traktati famëkeq, i cili u tund si flamur ngadhënjimi për vite me radhë, në zyrat e Beogradit, tek fushëbetejat ku derdhej si lumë gjak i pastër shqiptari.Midis të tjerave, në “Naçertanie” shkruhet tekstualisht ; “Lëvizja ndër sllavët tani ka filluar dhe asesi nuk do të ndalet.Serbia duhet që këtë lëvizje si dhe rolin e detyrës që ajo duhet të kryejë në këtë lëvizje, ta njohë shumë mirë.Po qe se Serbia llogarit mirë se ç’është ajo sot,në ç’pozita gjendet dhe ç’popuj atë e rrethojnë, atëherë ajo duhet të bindet për faktin se ende është e vogël, se në këtë gjendje nuk mund të mbetet dhe se për të krijuar ardhmërinë e vet, ajo vetëm me bashkimin me popujt që e rrethojnë mund të përballojë detyrën që i ka vënë vetes.Nëqoftëse Serbia nuk ndjen fuqimisht këtë politikë, e ç’ka është edhe më keq, atëherë ajo si një anije e vogël do të flaket andej-këndej nga stuhitë e huaja, derisa më në fund të hasë në ndonjë shkëmb të madh në të cilin do të shkatërrohet plotësisht...”.( “Delo “ – Beograd 1906 ).

Duhet thënë se “Naçertania” u mbajt tejet e fshehur nga qarqet ultrashovene të Beogradit.Megjithatë intelegjenca sllave dhe sidomos Kisha Ortodokse Serbe u bashkuan në këtë ide të Garashaninit duke nisur nga veprimtaria për rigjallërimin e psikologjisë mesjetare, e cila do të ngrinte krejt serbët të luftonin me armë në dorë, në kërkim të rivendosjes së kufijve të perandorisë së Car Dushanit.Dihet tanimë se Millan Obrenoviqi (nipi i Millosh Obrenoviqit) i cili titullin e princit serb e mori kur ishte 14 vjet, iu vërsul me ushtri të panumërta fshatrave shqiptare të Nishit.Sipas burimeve të historiografisë serbe, motra e Millan Obrenoviqit ka thënë për atë se ”sa më shumë shqiptarë të shpërngulnin aq më shumë të mëdha do të jenë meritat tuaja ndaj atdheut”.Për rrjedhojë brenda 3-4 viteve, gati 600 fshatra shqiptarë u shpopulluan plotësisht dhe shtëpitë, arat e tokat e tyre, përreth Nishit i zunë serbët e varfër, taman sipas ideve të “Naçertanies” e cila lidhjet me fqinjët i parakuptonte vetëm në këtë mënyrë, duke i shtyrë, shtypur, kolonizuar derisa të dilnin me ndihmën edhe të Moskës, në ujërat e ngrohta të Adriatikut.

Natyrisht, në vitet 1880-1881, vihet re edhe revoltat e para masive të shqiptarëve në Luginën e Preshevës.Këto revolta kishin të bënin sidomos me dhunën e pashembullt që ushtritë e Millan Obrenoviqit, ushtronin në banorët e këtyre trevave.E vërteta është se Lidhja Shqiptare e Prizrenit, nuk mundi të shtrinte pushtetin ushtarak të vet deri në këtë trevë, me ç’rast edhe forcat serbe nuk e ndalnin vrapin e tyre për kolonizimin e paraparë.Beogradi, duke dashur të kishte në dorë sa më të lirë për të institucionalizuar reprezaljet në Luginën e Preshëvës, u hodh në propagandë të gjërë për kinse ekzistencën e njerëzve barbarë në këto treva.Në relacionet e herëpëshershme dërguar kancelarive europiane, kur bëhej fjalë për banorët e Preshevës,Medvegjës dhe Bujanocit, ata etiketoheshin kurdoherë si turq të ardhur nga fundi i Azisë të destinuar të bënin veçse krime dhe që nuk mund të pranonin askurrë miqësinë e fqinjëve.Kjo propagandë bëhej natyrisht e zëshme po të kemi parasysh se në këtë trevë, pothuaj 95 përqind e banorëve përbëhej nga shqiptarë.Është tejet e çuditshme, por në korin propagandistik megaloman të Beogradit pati edhe serbë që nuk u bashkuan, përkundrazi bënë publike tiparet e varura të shqiptarëve.Një prej tyre, Mita Rakiq do të shkruante pos të tjerave në revistën “Otaçbina” 1881, në Beograd ; “përtej lumit Jabllanicë ngihen malet e gollakut, çerdhet e arnautllëkut të egër... Sa isha në Beograd mendoja se shqiptari është njeri i egër, se ai nuk bën asnjë punë, por vetëm rri e pret të vrasë dikë, ta plaçkisë apo ta vjedhë.Kur erdha këtu u binda se shqiptari është i vendosur dhe punëtor si rallë fis, se është bujku më i mirë dhe se moralisht e materialisht është më i pastër se fiset e tjerë me të cilët jeton në fqinjësi... Gjatë udhëtimit në këto treva, vetëm dyert e shtëpive të shqiptarit hapeshin dhe na afronin bukë, djathë e qumësht, sende me të cilat ata janë të pasur.Përkundrazi në Prekop-qelicë, fshat i madh serb edhe pse isha i uritur, as në shtëpinë e kryplakut nuk mund të merrje një copë buke e djathi, madje as me para e lëre më ndryshe... sa për besë shqiptare s’kemi ç’të flasim “.

Periudha e qeverisjes së Millan Obrenoviqit, pamvarsisht prej ndonjë shtrirjeje të vogël territoriale në kuriz të fqinjëve u karakterizua prej krizave gjithfarësh.Disa qeveri të ndrritura nuk mund të fuqizonin.Ka qënë kjo një ndër arsyet që princin e vrasin tok me gruan e tij më 25 maj 1903 dhe në vend të tij, vendosin Pjetrin e Parë.E menjëhershmja e Pjetrit të Parë, ishte organizimi ushtarak si edhe dërgimi i forcave të shumta pranë kufijve të Serbisë.Veçanërisht ky dislokim forcash u vërejt në kufijtë me Bosnjë-Hercegovinën, Shqipërinë dhe Bullgarinë.Të parët që ndjenë rrezikun e ri që po i kanosej Vilajetit të Kosovës, ishin pikërisht atdhetarët e Preshevës,Bujanocit e Medvegjës.Këta nuk munguan të lidhnin besën me njëri-tjetrin, për të ruajtur kufijtë e tyre, qoftë edhe me çmimin e madh të jetës, nga ana tjetër, disa prej parisë së kësaj treve nuk harruan të hyjnë në traktativa deri në Cetinjë, për blerjen e armëve dhe municioneve.Janë të njohura disa luftime fragmentare në vitet 1905-1908, midis kryengritësve shqiptarë të Luginës së Preshevës dhe forcave ushtarake serbe në brigjet e lumit të Jabllanicës ku nuk kanë munguar të vrarë dhe të plagosur nga të dy palët. Në vitin 1909, edhe në trevën e Preshevës,Bujanocit e Medvegjës funksiononin disa komitetet të fshehta, sipas modelit të Komitetit të Manastirit.Për rrjedhojë pati nisur mësimi i gjuhës shqipe madje brenda Preshevës u çel edhe shkolla e parë shqipe.Vlen të mos harrohet fakti që atdhetarët e këtyre trevave me intuitën e tyre, ditën të dallojnë qartë se kush ishte rreziku kryesor i tyre.Ata parakuptuan se herët apo vonë, Perandoria Osmane do të shpërbëhej për njëmijë e një arsye, ndaj mateshin shumë për çdo konfrontim me turqit e rinj, ndërsa ruanin të vendosur kufijtë e tyre me serbët.Këtë në fakt na e bën të ditur edhe konsulli austriak në Manastir, i cili në një telegram që i dërgonte Vjenës, pos të tjerave do të shkruante;“Sipas informacioneve që kam grumbulluar, në ditët e para të marsit, në fshatin Konçul të Bujanocit, janë mbledhur rreth 30 burra nga paria.Ata kanë rënë dakord të mbështesin parinë e Kosovës për pavarsinë e Shqipërisë, por në letrën që do i dërgojnë asaj parije do t’a lajmërojnë se Pjetri i Parë u është afruar së tepërmi kufijve të tyre” (Arkivi iInstitutit të Historisë-Tiranë.Fondi i dokumentave të Vjenës.Telegram.dt.11.o3.1909)

Në të vërtetë, besëlidhja e Konçulit në Bujanoc nuk kaloi pa u vënë re edhe nga Porta e Lartë, e cila ndodhej e kapërthyer prej gjithfarë krizash.Gjithsesi komanda e lartë ushtarake turke në Manastir, dërgoi atje një batalion këmbësorie për të vendosur qetësinë.Batalioni u prit me luftë në Luginën e Preshevës ku çetat e udhëhequra prej burrave si Ramadan Xhema, Aqif Bajrami etj, të bazuar në artin ushtarak popullorë, duke shfrytëzuar me mjeshtëri terrenin e thyer, u shkatuan dëme të konsiderueshme formacioneve turke.Kjo betejë ku u përfshinë qindra e qindra shqiptarë, shërbenin edhe si gur prove për atdhetarët e Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës.Faktin që në krah të shqiptarëve, nuk pati asnjë serb, rrëfen qartë se megjithëse serbët i shpallën luftë Perandorisë Osmane, ata prisnin një përgjakje të tyre me shqiptarët, për t’iu lëshuar mëtej trojeve shqiptare.Vlen gjithashtu të theksohet se në këtë betejë shqiptarët etnik në Preshevë,Bujanoc dhe Medvegjë u përkrahën edhe nga vëllezërit e tyre nga Kumanova të cilët u dolën prapa krahëve forcave turke duke i shpartalluar ato plotësisht.Si rezultat i gjallërimit të lëvizjes nacionaliste të popujve të Ballkanit, gjatë shekullit XIX, ishin formuar disa shtete si Greqia, Serbia, Bullgaria, Mali i Zi dhe Rumania.Në këtë mënyrë Ballkani po gjendej përballë konturimeve të reja gjeografike, për faktin se interesat e këtyre shteteve të rinj, përplaseshin keqas me njëra-tjetrën, veçanërisht në rrafsh të territoreve.Megjithatë edhe pse në këtë vorbull trazirash, fqinjët tanë, duke parandjerë shkatërimin përfundimtar të Portës së Lartë, nxituan të merren vesh me njëri-tjetrin.Kështu, në tetorin e vitit 1911, filluan bisedimet midis kryministrit bullgar Geshov dhe atij serb Milanoviq, anipse u duk se kjo marrveshje ishte vazhdim i luftës kundër Portës së Lartë në të vërtetë aty u diskutua gjatësisht për coptimin e trojeve shqiptare.Këto bisedime të cilat zgjatën mbi katër muaj, u mbyllën me shtojcën e fshehtë të 13 marsit 1912, sipas të cilës Bullgaria, ndërmejt të tjerave i njihte Serbisë aneksimin e tokave shqiptare në veri dhe perëndim të maleve të Sharit përkatësinë e Shqipërisë së Mesme dhe atë Lindore e Verilindore.Ndërsa Serbia i njihte Bulgarisë territoret në lindje të Rodopit dhe lumit Strumë.Të dy palët ranë dakord për ta zgjidhur më vonë, çështjen e rajonit midis maleve të Sharrit, lumit Strumë,dhe liqenit të Ohrit me qytetet Dibër, Kërçovë, Gostivar, Tetovë, Kumanovë dhe Shkup.”Fakt për tu theksuar është se gjatë bisedimeve bullgaro-serbe, pala serbe u shpreh kundër formimit të një shteti shqiptar, duke i konsideruar shqiptarët pa aftësi shtetformuese.Në synimin e saj për të dalë në Adriatik, ajo kërkoi që viset e Shqipërisë Veriore dhe Verilindore t’i njiheshin Serbisë, ndërsa Shqipëria Jugore t’i jepej Greqisë”(M.Vreli “Kosova në fokusin e historisë” Tiranë 2002,vëllimi I,faqe 70 ).

Edhe pse ky traktat u mbajt i fshehtë, nisma serbe për veprime luftarake nuk u ndal.Është për t’u theksuar fakti që veçanërisht në Bujanoc e Medvegjë ku kishte më shumë elementë me kombësi sllave, Beogradi përdori një propagandë tejet të hollë.Ai kërkoi që çetat serbe, kinse për të shporrur një orë e më parë sundimin osman nga vatrat, në të vërtetë kjo ishte një manovër e përdorur edhe nga Mark Nikolla në Mal të Zi që pa “çlirimit” të njohej autonomia e Malit të Zi apo Serbisë pasi shqiptarët aty s’ishin veç turq ardhacakë.Paria e Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës, në bashkëpunim edhe me krerë të lëvizjes autonomiste kombëtare, posaçërisht Hasan Prishtinën dhe Mehmet Pashë Derallën, bënë çishte e mundur që të linin në hije këtë bashkëpunim me serbët dhe vijuan betejat e tyre me flamurin kuqezi në duar.Për më tej, atdhetarët shqiptarë të Luginës së Preshevës, morën pjesë dhe firmosën Memorandumin e Greçës në majin e vitit 1912.Këto 14 pika të formuluara nga Hasan Prishtina, iu dërguan si Stambollit ashtu edhe Fuqive të Mëdha.Dihet tanimë se Austria, në ato momente ishte kundër vendimit të Evropës për coptimin e Shqipërisë. Diplomacia e saj vuri në lëvizje krejt mekanizmat dhe pak ditë pas memorandumit, Fuqitë e Mëdha, ndërhynë që Porta e Lartë të njihte së paku disa prej kërkesve që donin shqiptarët.Në tetorin e vitit 1912, atëherë kur monarkitë ballkanike i shpallën luftë Perandorisë Osmane, trevat e Preshevës, Bujanocit e Medvegjës shpërthyen nga flakët.Këto treva ishin në vijën e parë të kufijve etnik shqiptare dhe duheshin mbrojtur me besën e burrit dhe zjarrin e pushkëve.Ndërsa atdhetarët shqiptarë ngarendnin në nëntorin e vitit 1912 në Vlorë, për të valvitur flamurin kuqezi, Presheva, Bujanoci e Medvegja shkruanin epopenë e lavdishme të qëndresës shqiptare.Ajo tragjedi ç’ka ndodhi më pas me këto troje, flet ende për shpirtin e paepur të banorëve në Preshevë, Bujanoc e Medvegjë, për dëshirën e tyre të zjarrtë e kahmotshme, për tu bashkuar me shtetin amë shqiptar.